• Become a Guest Writer
  • Copyright
  • Privacy Policy
  • Contact Us
Wednesday, August 10, 2022
  • Login
Mission MPSC | MPSC PSI STI Exam Preparation
  • Home
  • MPSC
  • MPSC Current Affairs
  • Study Material
  • Jobs
  • Inspirational
No Result
View All Result
Mission MPSC | MPSC PSI STI Exam Preparation
No Result
View All Result

महाराष्ट्राचा भूगोल – जलसिंचन

Rajat Bhole by Rajat Bhole
June 11, 2020
in Geography
0
Maharashtracha Bhugol - Jalsinchan
WhatsappFacebookTelegram

Table of Contents

  • Maharashtracha Bhugol (Jalsinchan) Geography of Maharashtra (Irrigation)
  • जलसंसाधन
  • महाराष्ट्रील जलसंसाधने
  • जलसिंचन
  • १. विहीर साधने
  • २. कालवा जलसिंचन
  • ३. तलाव जलसिंचन
  • ४. उपसा जलसिंचन
  • जलदुर्भिक्ष
  • जलसंसाधन संवर्धन

Maharashtracha Bhugol (Jalsinchan)
Geography of Maharashtra (Irrigation)

जलसंसाधन

  • एखादी प्रदेशातील पाण्याची उपलब्धता ही प्रदेशाच्या हवामानावर अवलंबून असते.
  • आपल्याला पाणी पावसाचे मिळते व पर्जन्य हा वापरण्यायोग्य पाण्याचा पृथ्वीवरील एकमेव स्त्राोत आहे.
  • पर्जन्य हा पाण्याचा स्त्राोत असला तरी पर्जन्य हे संसाधन नव्हे.
  • पर्जन्याद्वारे मिळणारे पाणी एकत्र आणावे लागते, साठवावे लागते व नंतर ते वेगवेगळ्या गोष्टींसाठी पुरवता येते. जल हे पुनर्नवीकरणीय संसाधन आहे.

महाराष्ट्रील जलसंसाधने

  • महाराष्ट्रात पर्जन्याने वितरण समान नाही. पश्‍चिम घाटात 3000 मिमी पेक्षा जास्त पर्जन्य मिळतो तर पर्जन्य छायेच्या प्रदेशात तो 450 मिमी पेक्षा कमी आहे.
  • मान्सूनच्या चार महिन्यांतच वर्षभरातील पर्जन्यापैकी 80 टक्के पर्जन्य केंद्रीत झालेला आहे.
  • महाराष्ट्रातील जल संसाधनांचे वर्गीकरण पृष्ठीयजल व भूजल अशा दोन गटात करता येईल.
  • पाणी जे नदीच्या पात्रातून वाहते, सरोवरांमध्ये गोळा होते किंवा जलाशयात साठवले जाते त्याचा समावेश पृष्ठीय जल संसाधनात केला जातो.
  • जे पाणी जमिनीमध्ये मुरते आणि काही खोलीवर साठून राहते त्याचासमावेश भूजल संसाधनात करतात.
  • महाराष्ट्रातील बेसॉल्ट खडकात मात्र पाणी पुरण्याचे प्रमाण खूप कमी आहे.
  • 10 मीटर किंवा त्यापेक्षा जास्त उंच धरणांचा समावेश मोठ्या धरणात केला जातो.
  • देशातील सर्वात जास्त मोठी धरणे आपल्या राज्यात आहेत.
  • महाराष्ट्रात एकूण 1800 पेक्षा जास्त मोठी धरणे आहेत.
  • राज्यातील भूजलाचा अंदाजित स्थूलसाठा सुमारे 32.96 अब्ज घन मीटर इतका आहे.

जलसिंचन

  • पिकांसाठी आवश्यक असलेल्या पाण्याची गरज जेव्हा कृत्रिमरित्या पूर्ण केली जाते त्याला जलसिंचन असे म्हणतात.

जलसिंचनाची साधने व टक्केवारी
1 विहीर जलसिंचन – 55.0 %
2 कालवे जलसिंचन – 22.5 %
3 तलाव जलसिंचन – 14.5 %
4 उपसा जलसिंचन – 8.0 %
एकूण – 100 %

१. विहीर साधने

  • हा जलसिंचन प्रकर व्यक्तिगत स्वरुपाचे साधन असून, विहिरीद्वारे महाराष्ट्रातील जास्तीत जास्त क्षेत्र जलसिंचित होते.
  • कोकणामध्ये अत्यल्प क्षेत्र विहीर जलसिंचनाखाली आहे.
  • अहमदनगर जिल्ह्यात सर्वाधिक विहीर आहेत.
  • महाराष्ट्रातील एकूण जलसिंचनापैकी विहीर जलसिंचनाचा हिस्सा 55 टक्के इतका आहे.

२. कालवा जलसिंचन

  • महाराष्ट्रातील बहुसंख्य प्रकल्प जलसिंचनासाठी बांधलेले आहेत.
  • राज्यातील 22.5 टक्के क्षेत्र कालव्याने जलसिचित होते.
  • जलसिंचन प्रकल्पातील पश्‍चिम महाराष्ट्र क्षेत्र अनुकूल आहे. कारण सह्याद्रीच्या पूर्व उतारावर उगम पावणार्‍या नद्या पूर्ववाहिन्या असून धरणे बांधण्यासाठी सुयोग्य ठिकाणे आहेत.

३. तलाव जलसिंचन

  • पूर्व महाराष्ट्रामध्ये चंद्रपूर, भंडारा, गोंदिया, गडचिरोली या जिल्ह्यांमध्ये नैसर्गिक तलाव आहेत. या तलावांचा उपयोग जलसिंचनासाठी केला जातो.
  • महाराष्ट्रातील सुमारे 14.5 टक्के क्षेत्र तलावाद्वारे जलसिंचित होते.
  • तुषार जलसिंचन आणि ठिबक जलसिंचन हे पाण्याची बचत करणारे जलसिंचन प्रकार आहेत. साधारणपणे 40 टक्के पाण्याची बचत करणारे हे प्रकार आहेत.
  • ठिबक जलसिंचनाद्वारे पिकाच्या थेट मुळाशी पाणी जात असल्याने पाण्याबरोबर खताची बचत होते. उपलब्ध पाण्याचा अडीचपट क्षेत्रासाठी वापर करता येईल
  • तुषार जलसिंचनद्वारेही पिकांच्या गरजेइतका पाणी पुरवठा करता येतो.

४. उपसा जलसिंचन

  • पाण्याच्या नद्याख तलाव, सरोवर, जलाशय इ. दुय्यम स्त्रोतापासून अधिक उंचावरील क्षेत्राच्या जलसिंचनासाठी ऑईल इंजिन किंवा विजेच्या पंपाद्वारे पाणी उपसले जाते. त्याद्वारे होणार्‍या जलसिंचनास उपसा जलसिंचन म्हणतात.
  • पाण्याचा स्त्रोत हा नदी, तलाव, धरणे असा असला तरी शेतीसाठी थेट पाणी पोहचू शकत नाही. त्यासाठी उपसा जलसिंचन प्रकल्प राबवावा लागतो.
  • महाराष्ट्रातील सुमारे 8 टक्के क्षेत्र उपसा जलसिंचनाद्वारे ओलिताखाली आणलेले आहे.

जलदुर्भिक्ष

  • महाराष्ट्राची शेती पावसावर अवलंबून आहे.
  • सुमारे 17 टक्के क्षेत्र जलसिंचनाखाली आहे. म्हणजे 83 टक्के क्षेत्र पावसावरच अवलंबून आहे.
  • महाराष्ट्रात अशी अवर्षणप्रवण स्थिती सुमारे 62000 चौ.कि.मी. क्षेत्रात असून अहमदनगर, पुणे, सातारा, सांगली, उस्मानाबाद, धुळे या जिल्ह्यांमधील काही क्षेत्र अवर्षणग्रस्त आहे.

जलसंसाधन संवर्धन

  • पर्जन्य हा महाराष्ट्रातील जलसंसाधनाचा प्रमुख स्त्रोत आहे.
  • मृदा संसाधन
  • मूलत : मृदा अपक्षय झालेले खडक, खनिज पोषकद्रव्ये, कुजणारे जैविक पदार्थ, पाणी, हवा आणि अनेकविध जीव यांचे मिश्रण असते.
  • मृदांना परिपूर्ण परिसंस्था मानले जाते. वनस्पती मृदांचा एक परिसंस्था म्हणून वापर करतात पदार्थ म्हणून नव्हे.
  • प्रदेशाच्या जैवविविधतेत हवामानाच्या खालोखाल मृदांना महत्वाचा घटक मानले जाते.
  • मृदांची निर्मिती अतिशय सावकाश होत असते म्हणूनच मृदा अपुनर्नवीकरणीय संसाधने आहेत.
Tags: GeographyMaharashtracha BhugolMPSC Geography
SendShare144Share
Rajat Bhole

Rajat Bhole

Related Posts

WhatsApp Image 2021 11 07 at 12.41.09 PM
Geography

मिशन राज्यसेवा २०२१ : भूगोल

December 2, 2021
Maharashtracha Bhugol
Geography

महाराष्ट्राचा भूगोल – खनिज संसाधने व ऊर्जा संसाधने

October 23, 2020
Maharashtracha Bhugol vane vanya prani
Geography

महाराष्ट्राचा भूगोल – वने व वन्य प्राणी

August 20, 2020

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

ताज्या बातम्या

Defense Ministry

संरक्षण मंत्रालयांतर्गत मुंबईत ‘या’ पदासाठी भरती, 75,000 रुपये पगार मिळेल

August 10, 2022
SAI Recruitment

SAI : भारतीय क्रीडा प्राधिकरणामध्ये विविध पदांच्या 138 जागांसाठी भरती

August 10, 2022
Current Affairs 10 August 2022

MPSC Current Affairs : चालू घडामोडी 10 ऑगस्ट 2022

August 10, 2022
job

केंद्र सरकारच्या ‘या’ कंपनीमध्ये 396 जागांसाठी भरती, पदवीधरांना मोठी संधी..

August 9, 2022
maha metro recruitment 2021

महाराष्ट्र मेट्रो रेल कॉर्पोरेशन लि.मध्ये विविध पदांसाठी भरती, तब्बल ‘एवढा’ पगार मिळेल

August 9, 2022
Air India Engineering Services Limited Mumbai

एयर इंडिया इंजीनियरिंग सर्विसेज मुंबई येथे विनापरीक्षा थेट भरती

August 9, 2022
ADVERTISEMENT
  • Become a Guest Writer
  • Copyright
  • Privacy Policy
  • Contact Us

© 2015-2019 Mission MPSC. Powered By Tech Drift Solutions.

No Result
View All Result
  • Home
  • MPSC
  • MPSC Current Affairs
  • Study Material
  • Jobs
  • Inspirational

© 2015-2019 Mission MPSC. Powered By Tech Drift Solutions.

Welcome Back!

Login to your account below

Forgotten Password?

Retrieve your password

Please enter your username or email address to reset your password.

Log In
Join WhatsApp Group